گروه فرهنگ - قالی سیستان یکی از اصیل ترین قالی‌های ایران است که نقش و نگار این فرش برگرفته از شرایط منطقه‌ای، فرهنگی و تاریخی این سرزمین است. هنرمندان و بافندگان بر اساس باورها، اعتقادها و قدمت تاریخی این منطقه نقش‌ها و رنگ‌های ویژه‌ای را بر روی دست بافته‌های خود به کار می‌گیرند. به نظر می رسد این نقش‌ها و رنگ‌ها نوعی نماد پردازی را از فرهنگ و رسوم منطقه در دل خود نهفته دارد. صنعت قالی بافی این منطقه از ویژگی‌های منحصر به فردی برخوردار است. سابقه فرش بافی در این منطقه به زمان‌های بسیار دور برمی گردد و علاوه بر قالی چند صنعت دستی دیگر که جنس آنها از پشم و مو است جزو صنایع دستی با قدمت این خطه محسوب می شود.

4 طرح اصیل قالی سیستانی

یکی از کارشناسان فرش درباره قالی سیستان و انواع آن می گوید: سیستان دارای یکی از اصیل ترین انواع قالی در کشور است. به طور کلی زیراندازهای سیستان به سه گروه تقسیم می شود که این تقسیم بندی دارای مبنای تاریخی است و بر اساس سه دوره تاریخی به سه نوع تقسیم می شود. نوع تاریخی یا کهن که تا آغاز قرن چهاردهم هجری (20میلادی) بافته شده است، نوع میانه، که از حدود اواخر قرن سیزدهم هجری (19 میلادی) بافته شده و هنوز هم بافته می شود و  نوع جدید، که هم اکنون بافته می شود.فرش سیستان سه نوع ماده اولیه دارد که عبارت است از پشم محلی، نخ و مو، براساس نقوشی که در متن و حاشیه این فرش به کار می‌رود این قالی به قالی گلدانی، گل قندانی،  چپات اشتر و  گل چیتک تقسیم می شود.«زهرا اردونی» با اشاره به تاریخچه قالی سیستان ادامه می دهد: قالیبافی در سیستان به دو هزار سال پیش بر می گردد، اقوام سکایی دست از کوچ نشینی برداشته و در دشت زرخیز سیستان به کشاورزی پرداختند و بافندگی خود را همچنان حفظ کردند. با آمدن سکاها به سیستان تحول بزرگی در منطقه صورت گرفت زیرا این قوم در قرن پنجم پیش از میلاد قالی و گلیم می بافتند و نمد تولید می کردند و از گورهای آنها در شمال آلتایی قالی، گلیم و نمد به دست آمده است. در نوشته های تاریخی اهمیت قالی سیستان بیشتر نمایان شده است و برخی از مراکز بافندگی سیستان مثل داور و طالقان دارای شهرت جهانی است و عمده مردم این شهرها یا بافنده بوده یا در حرفه های جانبی قالی بافی به کار می پرداخته اند.وی ادامه می دهد: در نوشته های اوایل دوره اسلامی، سیستان دارای بهترین بافته های ابریشمی و پشمی بوده است. شهرت بافته های سیستان در آغاز دوره اسلام نشان از سابقه طولانی و درخشان فرش و قالی در منطقه دارد از محصولات بافندگی سیستان در آغاز دوره اسلامی با قالی ها و گلیم های طبرستان و فارس در یک ردیف یاد شده است. همچنین کشف قالی پازیریک نشان می دهد که این قالی توسط اقوام سکایی بافته شده است و می توان گفت سکاها نخستین مخترعان این فرش ایرانیان بوده اند.وی خاطر نشان می کند: قالی سیستان کهن، از لحاظ نقشه ها به دو دسته تقسیم می شود، دسته اول نقشه های سنتی شامل خشتی، دوخشته، سه خشته، خشته خشته (ترنج ترنج)، کجاوه ای، گلدانی و درختی است و از این نقشه ها نمونه وجود دارد. دسته دوم نیز نقشه هایی است که در حال حاضر نمونه آن موجود نیست اما رواج آن ها در دوره میانه نشان از سابقه آنها دارد و نام برخی بسیار کهنه است، مانند جنگلی، گل قندانی، چپات اشتر، مددخانی، قابقابی. دسته اول از قالی ها هر یک در یک مجموعه یا یک موزه وجود دارد و مجموع آنها اصالت قالی سیستان و ارتباط آن را با بافته های کهن سکایی نشان می دهد.

گلیم 

اردونی به یکی دیگر از صنایع دستی سیستان اشاره می کند و می گوید: گلیم نیز دست بافته ای دیگر است که به عنوان زیرانداز و پرده در چادرها و محل های عمومی نظیر قهوه خانه ها و نیز در تهیه لوازم زندگی و کار مانند رختخواب (چادر شب)، سجاده، خورجین، جوال، پشتی، جل اسب و سفره استفاده می شود.

گلیم در گویش سیستانی شال نامیده می شود و در مراسم مختلف از آن برای نشستن مهمانان روی زمین استفاده می شده است. نمونه بارز آن استفاده از شال بر مزار متوفی در مراسم عزاداری است که مهمانان قبر روی شال می نشینند و هنوز هم وقتی کسی فوت می کند از اصطلاح «روی شال نشستن» به کنایه از شرکت در مراسم عزاداری استفاده می شود.وی ادامه می دهد: تاریخچه گلیم بافی نیز به زمان ورود قوم سکایی به منطقه سیستان بازمی گردد. هم اکنون نیز گرچه به دلیل نبود تنوع لازم در رنگ ها، گلیم بافی در منطقه کمتر رواج دارد ولی هنوز تعدادی از مردم منطقه به بافتن گلیم مشغول هستند. علاوه بر گلیم چند نوع بافت گلیمی وجود دارد که به بافت وسیله ای دیگر منجر می شود. از جمله انواع بافت های گلیمی می توان به جوال، خورجین، سفره، پلاس بافی، پشتی بافی و نمدمالی اشاره کرد.

جوال

«اردونی» تصریح می کند: جوال، کیسه های بزرگی است که از آن برای نگهداری آذوقه (گندم، جو و حبوبات) و یا حمل و نقل آنها استفاده می شود، در گویش محلی منطقه سیستان به آن گال نیز می گویند. با توجه به نوع مواد اولیه در بافت جوال به انواع مختلف تقسیم می شود. یکی از انواع آن جوال مویی است که با موی بز بافته می شود.جوال پشمی نوع دیگری است که بیشتر از بقیه انواع جوال در منطقه سیستان بافته می شود زیرا مواد اولیه مورد مصرف آن یعنی نخ پشم فراوان است و طریقه بافت آن نیز همچون گلیم بافی است.جوال پارچه ای که در گویش محلی به جوال لته ای معروف است نیز در منطقه سیستان بافته می شود و مواد اولیه آن از تکه های پارچه فراهم می شود طریقه بافت این گونه جوال ها هم مانند گلیم است که به جای نخ از تکه های پارچه استفاده می شود و نخ چله آن می تواند از پشم، پنبه و یا مو باشد.

 پلاس بافی

پلاس بافی در سیستان همان سیاه چادر و مواد اولیه مورد استفاده در بافت موی بز است. بافت این گونه چادرها همچون گلیم است با این تفاوت که چادر بدون نقشه بافته می شود در حالی که گلیم دارای نقش است، بیشتر از نخ های چله در گلیم استفاده می شود اندازه های معمول بافت اینگونه چادرها، حداکثر عرض یک و نیم متر و طول 5 تا 7 متر است.از سیاه چادر اغلب به عنوان سرپناهی برای عشایر استفاده می شود اما گاهی نیز به عنوان آغلی برای دام ها مورد استفاده قرار می گیرد برای برپایی هر سرپناه حداقل از هفت تخته سیاه چادر استفاده می شود. از خصوصیات بارز سیاه چادر می توان از مقاومت خوب آن در برابر آفتاب و حرارت، مقاومت در برابر آب باران، شعله ور نشدن آن در هنگام آتش سوزی و نفوذ ناپذیری نام برد.