هنر دست زنان بلوچ زیر چرخ ماشینی شدن
ذوالفقاری- هنر، تلاشی برای معنا بخشیدن به زندگی و کمالات انسانی است، هنر قدیم ایران هم هنر بود و هم صنعت. سوزندوزی یا نخدوزی یکی از هنرها و روشهای دیرینه آرایش جامه است که به ویژه در میان زنان بلوچ رواج داشت و دارد. سوزندوزی اصیل بلوچ علاوه بر این که یک هنر است در گذشته منبع درآمد خوبی برای بسیاری از خانوادههای بلوچ محسوب می شد که به تازگی تحت تاثیر توسعه و ماشینی شدن قرار دارد به گونه ای که حتی می تواند سبب رکود هنر دستان زنان بلوچ شود.یکی از استادان فرهنگ و زبان های باستانی در این باره می گوید: سوزن دوزی نقوشی است که بیشتر به صورت اشکال هندسی با استفاده از پارچه و نخ به وسیله سوزن ایجاد شده است و بیشتر برای تزیین لباس زنان و دختران استفاده می شود، این هنر به قدری در بلوچستان رایج است که به آن بلوچی دوزی هم می گویند.
«موسی محمودزهی» با بیان این که سوزن دوزی را می توان یکی از مهم ترین شاخصه های هنر بلوچستان قلمداد کرد می افزاید: بخشی از سوزن دوزی بلوچی ریشه در سوزن دوزی های ایرانی دارد در هند و چین قدیم هم جامه های زربفت تولید و به سرزمین های مختلف به عنوان هدیه یا کالاهای تجاری صادر می شد و می توان حدس زد که این ارتباط تجاری بر هنر سوزن دوزی بلوچی موثر بوده است.وی ادامه می دهد: بلوچستان صحنه عبور بسیاری از جهان گشایان و خط جداکننده میان ایران و شبه قاره هند بود و این موقعیت جغرافیایی در وضعیت سوزن دوزی آن به طور قطع موثر بود، سوزن دوزی امروزی نیز یکی از رودوزی های منحصر به فرد محسوب می شود و هنری برخوردار از ظرافت دوخت و تنوع رنگ است که بیانگر ذوق، سلیقه، ابتکار و استعداد قابل تحسین سنت و هنر منطقه بلوچستان است.
ریشه در تاریخ و فرهنگ قومی
به گفته وی بن مایه های این هنر هم مطابق با زندگی ساده مردم این منطقه بوده است و ریشه های این هنر را می توان در لایه های زیرین تاریخ و فرهنگ قومی مردم این سامان جست و جو کرد. سوزن دوزی با زندگی روزمره زنان بلوچستان درآمیخته بود و در گذشته هر دختری به موازات آموزش اصول زندگی، سوزن دوزی را نیز فرا می گرفت و آن را از ضروریات زندگی خود تلقی می کرد، دختران از سنین خردسالی این هنر را از مادران یا اطرافیان خود فرا می گرفتند گاهی یک زن مجرب سوزن دوز دیگران را آموزش می داد این خود عاملی برای انتقال فرهنگی از نسلی به نسل دیگر بود. سوزن دوزی یک هنر زنانه بود و زنان بلوچ در همه زمینه ها از جمله طراحی و دوزندگی به هنرنمایی می پرداختند.در این هنر نوع طرح ها، نقوش و پارچه براساس سن افراد و با توجه به اقتصاد خانواده متفاوت بود گاه همه سطح پارچه سوزن دوزی می شد و پارچه سوزن دوزی شده با پولک و مهره و مروارید بیشتر مزین می شد.وی اظهار می کند: سوزن دوزی امروزی دارای چندین شاخه است از جمله سوزن دوزی زنانه بلوچی، پولک، آیینه، سکه، پریوار، منجوق و خامه دوزی، به نظر می آید که سوزن دوزی زنانه بلوچی از اصیل ترین و معروف ترین انواع سوزن دوزی است گمان می رود که این هنر قبل از استفاده از زیورآلات زرین و سیمین مورد استفاده بوده است.
وی با اشاره به انواع این هنر می گوید: از نظر روش کار سه نوع سوزن دوزی به صورت های پرکار، میان کار و کم کار قابل شناسایی است که برحسب میزان کاری که روی پارچه انجام می شود این نام ها به آن ها داده شده، در این باره نوع پارچه برای هر کار نیز متفاوت است.
سبقت دستگاه ها از هنر دست زنان بلوچ
در گذشته سوزن دوزی هنری کاملاً دستی بود و ماشین در آن نقشی نداشت اما امروزه به مدد ماشین نمونه هایی از سوزن دوزی بلوچی به صورت انبوه تولید می شود هر چند که کار ماشین به هیچ وجه قابل مقایسه با کار سوزن دوزی دستی نیست اما بیم آن می رود که کم کم این هنر ظریف و زیبا از اختیار زنان بلوچ خارج شده و ماشینی شدن سبب رکود در کار سوزن دوزی این هنر معروف بلوچستان شود.
وی تصریح می کند: امروزه نمونه های سوزن دوزی قدیمی در روستاها بیشتر قابل ملاحظه است در شهرها به نمونه های جدید بیشتر توجه می شود و در بازارهای فروش نیز تنوع بیشتر است. این هنر در زابل، بم، نرماشیر، رودبار، جیرفت و هرمزگان هم رواج دارد که با سوزن دوزی بلوچی ارتباط مستقیمی دارد.بسیاری از مردم افغانستان هم در اثر مهاجرت به بلوچستان این هنر را آموخته و با خود به کشورشان برده اند و اکنون در بخش هایی از این منطقه هم زنان به کار سوزن دوزی می پردازند سوزن دوزی بلوچی امروزه شهرت جهانی یافته و لازم است که با نوآوری هایی در کنار آن چه از گذشته مانده به غنای هنری، فرهنگی و وجه اقتصادی آن افزوده شود.به گفته محمودزهی سوزن دوزی بلوچی با طرح و الگو و دستان هنرمندی خاص انجام می پذیرد و استادکار خبره می طلبد، همه دوخت ها در این هنر هر چند ریز و کوچک باشد، دارای نام است. قبل از رواج پارچه های خارجی به صورت انبوه، بخشی از پارچه مورد نیاز بلوچستان توسط پارچه بافان محلی به نام جولاهگی ها با مواد اولیه بومی تهیه می شد زنان و مردان در تهیه پارچه با هم همکاری کرده و افراد جولاهگی خود پارچه ها و نخ ها را رنگ می کردند.وی با بیان این که زمان آغاز هنر سوزن دوزی به دلیل نبود منابع به درستی مشخص نیست اما از قدمت بالایی برخوردار است تصریح می کند: همه زنان و دختران لباس سوزن دوزی با درجات ارزشی مختلفی می پوشیدند. نقش های نمادین با عقاید، طبیعت و معیشت مردم مرتبط بود و از لحاظ فرهنگی، سوزن دوزی روی لباس زنانه نزد مردم قوم دارای ارزش خاصی است. وی ادامه می دهد: نارنجی و سرخ به عنوان رنگ های اصلی، سبز و سفید، سیاه و قهوه ای به عنوان رنگ های فرعی به کار می رفت. برای سوزن دوزی موضوع انتخاب رنگ ها خیلی مهم است و از موضوع های خیلی مهمی مانند هیجانات و حالات روحی و روانی مردم بلوچ و به خصوص زنان حمایت می کند، امروزه نوع و ترکیب رنگ ها در شهرها و روستاها تا حدودی متفاوت است و همچنین از گذشته تا حال گرایش از رنگ های روشن به رنگ های تیره بیشتر شده است. در گذشته به جز لباس های زنانه گاهی بعضی از قسمت های دستارها، پیراهن، شلوارها، کفش و کلاه های مردانه هم سوزن دوزی می شد.
وی اظهار می کند: برای نخ سوزن دوزی در گذشته بیشتر از ابریشم و با ظرافت خاصی استفاده می شد اما امروزه به دلیل گرانی قیمت نخ ابریشم و سختی کار با آن بیشتر از نخ کاموا استفاده می شود. در گذشته مردان برای همکاری با زنان گلوله های بزرگ نخ را جدا می کردند و برای سهولت در کار به صورت گلوله های کوچک در می آوردند که به آن گرهنگ می گفتند گاهی این گلوله ها خیلی کوچکتر بود که به هر کدام یک لیک می گفتند.
ارزش های هنر دست زنان بلوچ
وی با اشاره به ارزش های این هنر بیان می کند: بیان احساسات نسبت به ارزش زیبایی، ارضای ذوق هنری، بومی و خودمانی دانستن این هنر، تأمین بخشی از نیازهای معیشتی این هنر یکی از راه های کسب درآمد برای زنانی بود که نمی توانستند برای کار از خانه خارج شوند. آن گاه زنان به صورت دسته جمعی سوزن دوزی می کردند، با هم مراوده داشتند و در اثر این مراودات و کار دسته جمعی سرگرم می شدند و مشکلات خود را فراموش می کردند.
دختران خردسال و جوان چون از همان ابتدا کار سوزن دوزی را یاد می گرفتند در این کار احساس مسئولیت می کردند. گاهی به صورت دسته جمعی و در کنار یکدیگر برای امر خاصی مانند آماده کردن لباس عروس سوزن دوزی می کردند به این کار جمعی هشر می گفتند از این طریق حس همکاری در میان آن ها تقویت می شد.این استاد فرهنگ و زیان باستانی می گوید: سوزن دوزی هنری ارزشمند، سبک و تمیز بود و مواد اولیه آن به راحتی در دسترس قرار می گرفت، انجام آن در خانه هم امکان پذیر بود و زنان بلوچ که در کارهای دیگر امکان رشد نداشتند در زمینه این هنر توان و استعداد خود را به درستی به نمایش می گذاشتند. جلوه ها زیبایی هنر سوزن دوزی در ادبیات بلوچی هم تأثیرگذاشته و بسیاری از شاعران در آثار خود زیبایی این هنر را به تصویر کشیده اند.وی خاطرنشان می کند: به تازگی تعدادی از بلوچ ها که در کشورهای دیگر زندگی می کنند در راستای معرفی این هنر تا حدی همت گذاشته اند که این تلاش ها در مقابل ارزش هنر سوزن دوزی بلوچی بسیار کم مایه است و لزوم تلاش های بیشتر احساس می شود.